Məzənnə fərqlərinin uçotu

Müəssisənin xarici valyuta ilə həyata keçirdiyi əməliyyatların, habelə xarici ölkələrdə aparılan fəaliyyətlərin müəssisənin maliyyə hesabatlarında əks etdirilməsi və maliyyə hesabatlarının təqdimat valyutasına çevrilməsi qaydaları 22 saylı Mərkəzi Mühasibat Uçotu Standartları ilə müəyyən edilir.

İlk öncə Standartda istifadə edillən əsas anlayışları nəzərdən keçirək:

Son məzənnə – balans hesabatı tarixinə spot mübadilə məzənnəsidir.

Məzənnə fərqi – hər hansı bir valyuta vahidinin müxtəlif məzənnə ilə digər valyuta vahidinə dəyişilməsindən yaranan fərqdir.

Valyuta məzənnəsi – bir valyutanın digər valyuta ilə mübadiləsi əmsalıdır.

Xarici valyuta – müəssisənin əməliyyat valyutasından fərqli olan hər hansı digər valyutadır.

Xarici əməliyyat – fəaliyyətləri hesabat verən müəssisənin yerləşdiyi ölkədə deyil, başqa ölkədə həyata keçirilən və ya hesabat verən müəssisənin istifadə etdiyi valyutadan fərqli valyutaya əsaslanan hesabat verən müəssisənin törəmə müəssisəsi, asılı müəssisəsi, birgə müəssisəsi və ya filialı olan müəssisələr nəzərdə tutulur.

Əməliyyat valyutası – müəssisənin əsas iqtisadi mühitdə əməliyyatlarını həyata keçirdiyi valyutadır.

Monetar maddələr – əldə saxlanılan valyuta vahidləri və təyin edilmiş və ya müəyyən edilə bilən valyuta vahidləri miqdarında alınmalı və ya ödənilməli olan aktiv və ya öhdəliklərdir.

Təqdimat valyutası - maliyyə hesabatlarının təqdim edildiyi valyutadır.

Spot məzənnəsi – təxirsiz mübadilə üçün mövcud olan məzənnədir.

Xarici valyutada olan əməliyyatlar əməliyyat tarixinə olan məzənnəyə uyğun olaraq manat ilə uçot sənədlərində əks etdirilməlidir. Misal üçün, xaricdən 10.12.2015 tarixində 10 000$ məbləğində mallar idxal olunubsa, onlar 10.12.2015 tarixində olan 1.0492 məzənnə ilə uçot sənədlərində qeydə alımalıdır (10 000$ * 1.0492 = 10 492 AZN).

Məzənnə fərqi xarici valyutanın manata qarşı olan AR Mərkəzi Bankın təyin etdiyi məzənnəsinin dəyişilməsi nəticəsində yaranır.

Xarici valyutada olan əməliyyatlar mühasibat sənədlərində iki dəyərdə qeyd edilir: xarici valyutada və Mərkəzi Bankın əməliyyat tarixinə təyin etdiyi məzənnə ilə hesablanan manat ilə. Xarici valyutaların məzənnəsi hər zaman dəyişildiyi üçün mühasibat hesabatlarında da valyuta maddələrinin manat dəyəri də dəyişir.

Kurs fərqi aşağıdakı əməliyyatlardan yaranır:

• xarici valyutada uçota alınan debitor və kreditor borcların ödənilməsi nəticəsində.
• xarici valyutada uçota alınan əmlak və öhdəliklərin (kassa və bank hesabatlarında olan pul vəsaitlərinin, pul sənədlərinin, debitor və kreditor borcların və s. ) mühasibat hesabatlarında hesabat tarixinə dəyərinin yenidənhesablanması nəticəsində.

Misal 1.

Müəssisə tərəfindən 10.12.2015 tarixində 10 000$ dəyərində olan mallar alınmışdır. 10.12.2015 tarixinə manatın ABŞ dollarına olan məzənnəsi 1.0492-dir. Bu mallar üzrə borc xarici malgöndərən şirkətə 22.12.2015 tarixində ödənilməlidir. Ödəniş tarixinə ABŞ dollarının manata olan məzənnəsi 1.5511 təşkil edir. Bu əməliyyatdan müəssisənin mənfi məzənnə fərqi yaranacaqdır. Belə ki, 10.12.2015 tarixinə olan 1.0492 məzənnə ilə müəssisənin kreditor borcu 10 492 AZN təşkil edirdisə, 22.12.2015 tarixinə bu borc ödənilən zaman olacaqdır 10 000$ * 1.5511 = 15 511 AZN. Müəssisənin bu əməliyyatdan olan mənfi məzənnə fərqi olacaqdır: 15 511 – 10 492 = 5 019 AZN. Və ya 10 000$ * (1.5511-1.0492) = 5 019 AZN.

Misal 2.

Müəssisənin xarici valyuta hesabına 09.09.2015 tarixində xarici müştərisindən 5 000 EUR məbləğində pul vəsaiti daxil olmuşdur. 09.09.2015 tarixində EUR/AZN məzənnəsi AR Mərkəzi Bank tərəfindən 1.1717 məbləğində təyin edilmişdir. Mühasibat balansı tərtib edilən 31.12.2015 tarixinə EUR/ AZN məzənnəsi 1.7094 məbləğində təyib edilibsə, bu zaman, müəssisənin xarici valyuta hesabında olan pul vəsaitinin 31.12.2015 tarixinə yenidənhesablanması nəticəsində müəssisədə müsbət məzənnə fərqi yaranacaqdır. Məzənnə fərqi bu cür hesablanacaqdır: 5 000 EUR * (1.7094 – 1.1717) = 2 688.50 AZN

Misallardan gördüyümüz kimi məzənnə fərqi müsbət – müəssisənin xeyrinə, və ya mənfi – müəssisənin ziyanına ola bilər. Məzənnə fərqi nəticəsində balansın aktivinin manat ekvivalenti artırsa, passivi isə dəyişilməz qalırsa, bu zaman, müsbət məzənnə fərqi yaranır. Və tərsinə, məzənnə fərqi nəticəsində balansın passivinin manat ekvivalenti artırsa, aktiv hissəsi dəyişilməz qalırsa, bu zaman, mənfi məzənnə fərqi yaranır.

Mühasibat balansında xarici valyutada olan maddələr yenidənqiymətləndirilmə məqsədləri üçün iki qrupa bölünür:

• monetar maddələr
• və qeyri-monetar maddələr.

Monetar maddələrə aiddir:

• banklarda və başqa kredit təşkilatlarında xarici valyuta hesablarında olan pul qalıqları;
• kassada xarici valyutada olan pul vəsaiti;
• xarici valyutada olan sair pul vəsaitləri (pul sənədləri daxil olmaqla);
• qiymətli kağızlar;
• xarici valyutada olan debitor və kreditor borclar.

Qeyri-monetar maddələr aşağıdakılardır:

• əsas vəsaitlər
• ehtiyatlar
• gələcək dövrlərin xərcləri
• bitməmiş istehsal və s.

Qeyri-monetar maddələr mühasibat balansında tanındığı tarixin məzənnəsi ilə hesablanır. Bu maddələr üzrə məzənnə fərqi hesablanmır.

Misal 3.

Müəssisə tərəfindən 10.12.2015 tarixində 10 000$ dəyərində olan mallar alınmışdır. 10.12.2015 tarixinə ABŞ dolları/AZN məzənnəsi 1.0492 idi. Alınan mallar müəssisə balansına 1.0492 məzənnəsi ilə 10 492 AZN məbləğində uçota alınnacaqdır. Mühasibat balansı tərtib edilən tarixə 31.12.2015 tarixinə ABŞ dolları/AZN məzənnəsi 1.5578 olsada ehtiyatlar hesabında olan mallar yenidənhesablanmayıb 10 492 AZN kimi qalacaq.

Məzənnə fərqinin hesablanması üçün çox vacidir ki, əməliyyatın tarixi düzgün müəyyən edilsin. Əməliyyatın tarixi onun iqtisadi və hüquqi mahiyyəti əsasında müəyyən edilir. Adətən, əməliyyatın tarixi, müəssisənin mühasibat uçotunda əmlakın və ya öhdəliyin tanınması hüququ yaranan tarixə aid edilir. Xarici valyuta ilə hazırlanan müqavilələrdə əmlakın, öhdəliklərin tanınma vaxtları qeyd edilməlidir ki, məzənnə fərqinin hesablanmasında heç bir anlaşılmazlıq halları olmasın.

Mühasibat uçotu

Hesabat ilində xarici valyutanın Azərbaycan manatına nisbətdə rəsmi məzənnəsinin dəyişməsindən əmələ gələn mənfi və müsbət məzənnə fərqi 83 – 4 «Məzənnə fərqi» subhesabında uçota alınır. Bu subhesabdan hesabat ili ərzində məzənnə fərqi məbləğlərini bilvasitə 80 № -li «Mənfət və zərər» hesabına aid etməyən müəssisələr istifadə edirlər. Hesabat ili ərzində 83 № -li «Gələcək dövrlərin gəlirləri» hesabında pul vəsaitlərini və debitor və kreditorlarla hesablaşmaları uçota alan hesablarla müxabirələşdirilmədə mənfi və müsbət məzənnə fərqləri əks etdirilir. Hesabat ilinin sonunda 83 –4 «Məzənnə fərqi» subhesabının debet və kredit dövriyyələri üzləşdirilir və məzənnə fərqinin qalığı müəyyən edilir ki, bu da öz növbəsində 80 № -li «Mənfəət və zərər» hesabına silinir (qanunvericilik və normativ aktlara müvafiq olaraq silinməyən məbləğlərdən başqa). 83 –4 «Məzənnə fərqi» subhesabı üzrə analitik uçot valyuta hesabları, təhtəlhesab şəxslər və s. üzrə hər bir növ məzənnə fərqinə görə; debitor və kreditorlarla hesablaşmalarla əlaqədar məzənnə fərqləri isə hər bir borca görə aparılır.

Xarici valyutadan ibarət pul vəsaitləri və onlarla aparılan əməliyyatlar xarici valyutanın pul-hesablaşma sənədlərinin yazıldığı tarixə qüvvədə olan məzənnə üzrə yenidən hesablanması yolu ilə müəyyən edilən məbləğdə – manatla uçota alınır. Eyni zamanda bu vəsaitlər və əməliyyatlar valyuta hesablaşmaları və ödəmələrində əks etdirilir. Xarici valyutalarla aparılan əməliyyatlar üzrə məzənnə fərqləri, o cümlədən mühasibat balansının tərtib edildiyi tarixə pul vəsaitinin qalığının yenidənqiymətləndirilməsindən olan fərqlər ilin sonunadək 83 № -li «Gələcək dövrlərin gəlirləri» hesabında uçota alınır və ilin sonunda müvafiq borclar (kreditlər) qaytarılanadək edilən güzəştlər nəzərə alınmaqla 80 № -li «Mənfəət və zərər» hesabına aid edilir. Müəssisə xarici valyuta üzrə bütün əməliyyatları Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının məzənnələrinə uyğun olaraq hər dəfə məzənnələr dəyişdikcə yenidənqiymətləndirilir. Valyuta hesablarındakı valyutaların (növlər üzrə) Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının məzənnələrinə uyğun olaraq hər dəfə yenidənqiymətləndirildiyi zaman dövr üzrə artan məzənnə fərqi həmin valyutaların istifadə məqsədləri nəzərə alınmaqla müvafiq hesablarda uçota alınır. Bank hesabları, öhdəlikləri və hesablaşmaları üzrə xarici valyuta əməliyyatları, eləcə də xarici valyuta ilə daxil olmuş material qiymətliləri, qeyri-maddi aktivlər, qiymətli kağızlar və əmlakın digər növləri mühasibat uçotunda, əməliyyatın aparılma tarixində Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının qüvvədə olan valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutanın yenidən haqq-hesab edilmə yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir. Eyni zamanda göstərilən yazılışlar valyuta hesablaşmalarının və tədiyyələrinin analitik uçotunda da göstərilir.

Müsbət və mənfi məzənnə fərqləri üzrə müxabirləşmələr aşağıdakı cədvəldə verilibdir:

N	Əməliyyatın məzmunu	Debet	Kredit
1	Müsbət məzənnə fərqləri
1.1	Kassada olan xarici valyutaların qalıq məbləğlərinin məzənnə dəyəri	50	83.4
1.2	Təsisçilərin pay qoyuluşu şəklində əsas vəsaitlərin daxil olması	08	75-1
2	Mənfi məzənnə fərqləri
2.1	Tədarük üzrə malsatanlara olan borcun qeydiyyatdan keçdiyi tarixdən, ödənildiyi ana qədər, manatın məzənnəsinini aşağı düşməsi ilə əlaqədər mənfi məzənnə fərqi yarandıqda	83.4	60
2.1.2	Əsas vəsaitlərin istismara verilməsi	01	08