İşçilərin sayının və ya ştatların ixtisarının aparılması müəsissədə idarəetməni təkmilləşdirmək, işin həcminin azalması səbəbindən artıq xərclərin qarşısının almaq, işin fəaliyyətini optimallaşdırmaq və bunun kimi digər zəruri islahatlar aparmaq məqsədi ilə müəyyən edilmiş vəzifə və ya struktur üzrə bir və ya bir necə ştat vahidi ləğvi başa düşülməlidir. Bir qayda olaraq, bu işlər işəgötürənin əsaslandırlmış əmri ilə həyata keçirilir.

İşçilərin sayının ixtisarı və ştatların ixtisarı fərqli anlayışdır. Beləki,

• işçilərin sayının ixtisarı dedikdə, konkret vəzifə üzrə ştat vahidlərinin azaldılması (eyni funksiyaları yerinə yetirən işçilərin arasından bir neçəsinin ixtisarı) başa düşülür. Misal üçün, bir müəssisədə 4 sürücü çalışır. Müəssisədə işlərin azalması ilə əlaqədar olaraq, işəgötürən hesab edir ki, azalan işləri iki sürücü də edə bilər. O zaman, 2 sürücü ixtisar olunacaqdır. Bu işçilərin sayının ixtisarı deməkdir.
• ştatların ixtisarı dedikdə isə, konkret vəzifənin ümumilikdə müəssisənin ştat cədvəlindən çıxarılması (eyni və ya oxşar funskiyaları həyata keçirən bütün işçilərin ixtisarı) başa düşülür. Misal üçün, müəssisənin mallarının daşınmasını başqa bir daşımacılıq ilə məşğul olan şirkətə tapşırırlar. Bu zaman, müəssisədə çalışan sürücülərə ehtiyac qalmır və sürücü ştatı ixtisar edilir. Bu ştatların ixtisarı olacaqdır.

İşçilərin sayı azaldıqda və ya ştatları ixtisar olunduqda işəgötürən əmək müqaviləsini ləğv etməzdən azı 2 ay əvvəl işçini rəsmi xəbərdar etməlidir.

Xəbərdarlıq müddəti ərzində hər iş həftəsində əmək haqqı saxlanılmaqla iş axtarmağa imkan yaradılması məqsədi ilə işçi azı bir iş günü əmək funksiyasının icrasından azad edilir.

İxtisar keçirilən zaman aşağıdakı hallar nəzərə alınmalıdır:

• Əmr təxmin edilən ixtisar tarixindən 2 ay əvvləl tərtib edilməlidir ki, işçilər vaxtında məlumatlandırılsın
• Əmr tərtib olunandan sonra müəssisə rəhbəri öz niyyəti barədə mütləq həmkarlar ittifaqını məlumatlandırmalıdır
• İşçinin işdən azad edilməsi yalnız ştat cədvəlinin dəyişdirilməsindən və oradan ştatın çıxarılmasından sonra həyata keçirilə bilər.

İxtisar keçirilən zaman bəzi tələblərə əməl etmək lazımdır. Beləki, ixtisar real olmalıdır. İxtisarın real olduğunu aşağıdakı sənədlərin məcmusu təsdiq edir:

• İxtisar edilmiş ştatlar çıxarılmaqla müəssisənin yeni ştat cədvəlinin təsdiq edilməsi və ya köhnə ştat cədvəlində müvafiq dəyişiklik edilməsi barədə əmr;
• İşdə qalmaqda üstünlük hüquqlarının müqayisəli analizinin nəticələri barədə sənəd;
• Həmkarlar ittifaqının üzvü olan işçilərin ixtisarı zamanı müəssisənin həmkarlar təşkilatının əsaslandırılmış yazılı qərarı;
• İxtisar barədə Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Məşğulluq Xidməti və onun yerli orqanlarına 2 ay əvvəlcədən məlumat verildiyini təsdiq edən sənəd.
• İşçiyə ixtisar olunacağı barədə 2 ay əvvəlcədən məlumat verildiyini təsdiq edən işçinin imzası olan sənəd və ya xəbərdarlıq müddəti əvəzinə iki aylıq əməkhaqqının ödənilməsi barədə işçinin yazılı razılığı və belə ödənişin edildiyini təsdiq edən sənəd.
• Xəbərdarlıq müddəti ərzində əmək haqqı saxlanılmaqla iş axtarmağa imkan yaradılması məqsədi ilə işçinin hər iş həftəsində azı bir iş günü əmək funksiyasının icrasından azad edilməsi barədə əmr (və ya digər rəsmi sənəd);
• İxtisar olunan hər bir işçinin əmək müqaviləsinə xitam verilməsi barədə əmr.

İşəgötürən tərəfindən işçilərin peşəkarlıq səviyyəsi müəyyən edilir. Bundan sonra işçilərin ixtisası (peşəsi) və peşəkarlıq səviyyəsi nəzərə alınmaqla işdə qalmaqda üstünlük hüquqlarının müqayisəsi aparılaraq rəsmiləşdirilir.

Həmkarlar ittifaqının üzvü olan işçini ixtisar etmək istəyən işəgötürən həmin müəssisənin həmkarlar ittifaqı təşkilatına əsaslandırılmış yazılı təqdimatla müraciət edir. Təqdimata müvafiq əsaslandırma sənədləri (ixtisarın zəruriliyini təsdiq edən sənədlər, işdə qalmaqda üstünlük hüquqlarının müqayisəli analizinin nəticələri barədə sənəd və s.) əlavə edilir. Həmkarlar ittifaqı təşkilatı bu təqdimatın daxil olduğu gündən ən geci on gün müddətində özünün əsaslandırılmış yazılı qərarını işəgötürənə təqdim etməlidir. Həmkarlar ittifaqı işçinin ixtisarına razılıq verməzsə, lakin işəgötürən ixtisarın zəruri olduğunu hesab edərsə, əmək müqaviləsini bu əsasla ləğv edə bilər. Bu zaman işçi ixtisarın zəruriliyini məhkəmə qaydasında mübahisələndirə bilər.

İşçilərin sayı azaldıqda və ya ştatları ixtisar olunduqda işəgötürən əmək müqaviləsini ləğv etməzdən azı iki ay əvvəl işdən çıxarılacaq işçilərin peşəsini, sənətini, ixtisasını və əmək haqqının məbləğini göstərməklə, onların sərbəstləşdiriləcəyi barədə Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Məşğulluq Xidməti və onun yerli orqanlarına bu barədə məlumat verməli və ixtisar olunacaq işçiləri rəsmi xəbərdar etməlidir.

Əmr forması aşağıdakı kimi ola bilər:

İşçilərin sayının və ya ştatların ixtisar əmrini yükləmək.

İşçilərin sayının və ya ştatların ixtisar edilməsi barədə xəbərdarlıq forması aşağıdakı kimi ola bilər:

İşçilərin sayının və ya ştatların ixtisar edilməsi barədə xəbərdarlığı yükləmək.

Əmək müqaviləsi ləğv edilərkən işçilərə işdənçıxarma müavinəti və müxtəlif ödənişlər verilməlidir.

Müəssisə ləğv edildikdə və işçilərin sayı və ya ştatları ixtisar edildikdə işçilərə verilən müavinət və ödənişlər.

İlk öncə qeyd edək ki, işçilərin sayı azaldıqda və ya ştatları ixtisar olunduqda işəgötürən tərəfindən əmək müqaviləsi ləğv edilməzdən əvvəl işçi işəgötürən tərəfindən həmin işəgötürənlə bağlanmış əmək müqaviləsinə (əmək müqavilələrinə) uyğun olaraq müəyyən olunan əmək stajından asılı olaraq aşağıdakı müddətlərdə rəsmi xəbərdar edilməlidir:

• 1 ilədək əmək stajı olduqda – azı iki təqvim həftəsi;
• 1 ildən 5 ilədək əmək stajı olduqda – azı dörd təqvim həftəsi;
• 5 ildən 10 ilədək əmək stajı olduqda – azı altı təqvim həftəsi;
• 10 ildən çox əmək stajı olduqda – azı doqquz təqvim həftəsi.

Xəbərdarlıq müddəti ərzində hər iş həftəsində əmək haqqı saxlanılmaqla iş axtarmağa imkan yaradılması məqsədi ilə işçi azı 1 iş günü əmək funksiyasının icrasından azad edilir.

A. Xəbərdarlıq müddəti əvəzinə ödəniş. Lakin, işəgötürən işçinin razılığı ilə yuxarıda qeyd edilmiş xəbərdarlıq müddəti əvəzinə əməkhaqqını bir dəfəyə ödəməklə müvafiq əsasla əmək müqaviləsinə xitam verə bilər.

Xəbərdarlıq müddəti əvəzinə ödənilən birdəfəlik əməkhaqqı aşağıdakı miqdarlarda olacaqdır:

• azı 2 təqvim həftəsi xəbərdarlıq müddəti əvəzinə orta aylıq əməkhaqqının 0,5 misli,
• azı 4 təqvim həftəsi xəbərdarlıq müddəti əvəzinə orta aylıq əməkhaqqının 0,9 misli,
• azı 6 təqvim həftəsi xəbərdarlıq müddəti əvəzinə orta aylıq əməkhaqqının 1,4 misli,
• azı 9 təqvim həftəsi xəbərdarlıq müddəti əvəzinə orta aylıq əməkhaqqının 2 misli və
• Əgər işçi əmək şəraitinin şərtlərinin dəyişdirilməsi səbəbindən işdən ayrılırsa (AR ƏM, 68-c), o zaman, işəgötürən əmək şəraitinin şərtlərini dəyişdirməzdən azı 1 ay əvvəl işçini xəbərdar etməlidir. Və ya bu xəbərdarlıq müddəti əvəzinə orta aylıq əməkhaqqından az olmamaqla işçiyə ödəniş etməlidir.

Xəbərdarlıq müddəti ərzində əmək müqaviləsinə xitam verilmiş işçilərə nəzərdə tutulmuş xəbərdarlıq müddəti əvəzinə verilən ödəniş xəbərdarlıq müddətinin ötmüş hissəsinə mütənasib olaraq azaldılır.

B. Müəssisənin ləğv edilməsi və işçilərin sayı və ya ştatların ixtisar edilməsinə görə işdənçıxarma müavinəti.

Əmək müqaviləsi müəssisənin ləğv edilməsi və işçilərin sayı və ya ştatların ixtisar edilməsi səbəbindən ləğv edilərkən, işçiyə işəgötürən tərəfindən həmin işəgötürənlə bağlanmış əmək müqaviləsinə (əmək müqavilələrinə) uyğun olaraq müəyyən olunan əmək stajından asılı olaraq aşağıdakı məbləğlərdə işdənçıxarma müavinəti ödənilir:

• 1 ilədək əmək stajı olduqda – orta aylıq əməkhaqqı miqdarında;
• 1 ildən 5 ilədək əmək stajı olduqda – orta aylıq əməkhaqqının azı 1,4 misli miqdarında;
• 5 ildən 10 ilədək əmək stajı olduqda – orta aylıq əməkhaqqının azı 1,7 misli miqdarında;
• 10 ildən çox əmək stajı olduqda – orta aylıq əməkhaqqının azı 2 misli miqdarında.

Unutmaq lazım deyil ki, müvafiq hallarda, işçilərin sayı azaldılarkən və ya ştatların ixtisarı həyata keçirilərkən müəyyən vəzifələr üzrə əmək funksiyasının icrası üçün tələb olunan ixtisasın (peşəsinin) və peşəkarlıq səviyyəsinin daha yüksəyinə malik olan işçilər işdə saxlanılır. İşçinin peşəkarlıq səviyyəsini işəgötürən müəyyən edir.

İşəgötürən ixtisasları (peşələri) və ya peşəkarlıq səviyyələri eyni olduqda aşağıdakı şəxslərin işdə saxlanmasına üstünlük verir:

• şəhid ailəsinin üzvlərinə;
• müharibə iştirakçılarına;
• əsgər və zabitlərin arvadına (ərinə);
• öhdəsində iki və daha çox 16 yaşınadək uşağı olanlara;
• həmin müəssisədə əmək şikəstliyi almış və ya peşə xəstəliyinə tutulmuşlara;
• xüsusi məcburi köçkün onlara bərabər tutulan şəxs və qaçqın statusu olan şəxslərə;
• kollektiv müqavilələrdə və ya əmək müqavilələrində nəzərdə tutulan digər şəxslərə.

DİQQƏT! Bəzi işçilərin və bəzi hallarda işçilərin işəgötürən tərəfindən əmək müqaviləsinin ləğv olunması qadağandır:

hamilə, habelə üç yaşınadək uşağı olan qadınların, üç yaşınadək uşağını təkbaşına böyüdən kişilərin; yeganə qazanc yeri işlədiyi müəssisə olub məktəb yaşınadək uşağını təkbaşına böyüdən işçilərin; əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirən işçilərin; işçinin şəkərli diabetlə və ya dağınıq sklerozla xəstə olması səbəbinə görə; həmkarlar ittifaqları təşkilatının və ya hər hansı siyasi partiyanın üzvü olması motivinə görə; öhdəsində sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşınadək və ya I qrup əlil ailə üzvü olan işçilərin; məzuniyyətdə, ezamiyyətdə olduğu vaxtda, habelə kollektiv danışıqlarda iştirak etdiyi müddət ərzində işçilərin bu Məcəllənin 70-ci maddəsi ilə müəyyən edilmiş əsaslarla əmək müqaviləsinin ləğv edilməsi qadağandır. Lakin, bu hallar müəssisənin ləğv edilməsi və müddətli əmək müqaviləsi vaxtının bitməsi səbəbindən əmək müqaviləsinə xitam verilməsi zamanı nəzərə alınmır. Bundan başqa, müəssisənin ləğv edilməsi halları istisna olmaqla, müddətindən asılı olmayaraq, reabilitasiya müəssisəsində və digər reabilitasiya subyektlərində müalicə keçən əlilliyi olan şəxslərlə, həmçinin “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” AR Qanununun 24.1-ci maddəsində göstərilən işçi ilə bağlanılmış əmək müqaviləsinin işəgötürən tərəfindən ləğv edilməsinə yol verilmir.