Müəssisə mühasibat uçotu və hesabatının doğru və düzgünlüyünü təsdiq etmək üçün dövri olaraq öz əmlakının, öhdəliyinin, hesablaşmalarının, kapitalının və s. maddi sərvətlərinin və ümumiyyətlə, balansın bütün aktiv və passiv maddələrinin inventarizasiyasını aparmalıdır.

İnventarizasiya - müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, hesablaşmalarının, maddi və digər sərvətlərin faktiki vəziyyətinin yoxlanılması, qiymətləndirilməsi və sənədlərlə rəsmiləşdirilməsidir.

Azərbaycan Respublikasında invеntarlaşmanın aparılması prinsiplərini 16 iyul 2013-ci il tarixli Maliyyə Nazirliyinin Kolleqiyasının Qərarı ilə təsdiqlənmiş "Aktivlərin və öhdəliklərin invеntarizasiyası Qaydaları" əsasında icra оlunur.

İnventarizasiya başlananadək maddi-məsul şəxslər aşağıda göstərilən sənədlər əsasında mühasibatlıqda dürüstləşdirmə işləri aparmalı və öhdələrində olan ehtiyatların qalıqlarını üzləşdirmə qaydasında dəqiqləşdirməlidir:

• əmlakın (qiymətlilərin) uçot kartları;
• aktivlər üzrə uçot kitabı ;
• ehtiyatların məsuliyyətli mühafizəyə götürülməsinə dair sənədlər.

Mühasibat uçotu subyekti tərəfindən ehtiyatların inventarizasiyası zamanı aşağıdakıların mövcudluğu yoxlanılmalıdır:

• material ehtiyatlarının;
• məsrəflərin;
• tikinti müqavilələri üzrə bitməmiş tikinti işlərinin;
• hazır məhsulun;
• malların;
• satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlərin;
• digər ehtiyatların.

Ehtiyatların inventarizasiyası onların yerləşdiyi otaqlarda aparılır.

Ehtiyatlar inventarizasiya olunarkən komissiya onlara baxış keçirməli və inventarizasiya siyahılarında onların tam adını, əldə edilməsi tarixini, növünü, qrupunu, miqdarını, məbləğini qeyd etməlidir.

Ehtiyatların inventarizasiyası zamanı komissiya mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan aktivlərin mövcudluğunu yoxlayır.

Mühasibat uçotu registrlərində çatışmazlıqlar aşkar olunarkən müvafiq düzəlişlər və dürüstləşdirmələr aparılmalıdır.

Uçotda olmayan və inventarizasiya zamanı aşkar edilmiş və yaxud mühasibat uçotu registrlərində xarakteristikası barədə düzgün məlumat göstərilməyən ehtiyatlar, komissiya tərəfindən onların müvafiq göstəriciləri düzgün əks etdirilməklə, uçot kitablarına daxil edilməlidir.

Uçotda olmayan və inventarizasiya zamanı aşkar edilən ehtiyatlar bazar qiymətlərinə uyğun qiymətləndirilir və onlar mühasibat uçotu subyektinin balansına daxil edilməsi məqsədi ilə müvafiq aktla rəsmiləşdirilir.

Ehtiyatların (material ehtiyatlarının, hazır məhsulun, malların, satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlərin və digər ehtiyatların) inventarizasiyası zamanı aşağıdakıları müəyyən etmək lazımdır:

Bir maddi-məsul şəxsin öhdəsində olub müxtəlif qapalı otaqlarda saxlanılan ehtiyatların inventarizasiyası ardıcıl olaraq onların saxlanıldığı yerlər üzrə aparılır. Ehtiyatların saxlanıldığı otaqda yoxlama qurtardıqdan sonra həmin otağa giriş qadağan edilir, otağın qapısı qıfıllanır, surquçla, plombla, imzalı kağızla mühafizəsi möhkəmləndirilir (surquçla möhürlənir) və komissiya işini davam etdirmək üçün sonrakı otağa keçir;

Komissiya maddi-məsul şəxslərin iştirakı ilə ehtiyatların qalıqlarını məcburi qaydada saymaq, çəkmək və ölçməklə yoxlayır. Maddi-məsul şəxslərin şifahi sözünə görə və yaxud ehtiyatların mövcud qalığını yoxlamadan hər hansı bir məlumatın siyahıya daxil edilməsinə yol verilmir;

İnventarizasiya aparılan zaman daxil olan ehtiyatlar maddi-məsul şəxsin və inventarizasiya komissiyasının üzvlərinin iştirakı ilə qəbul olunur və inventarizasiyadan sonrakı hesabata daxil edilir;

Bu kimi ehtiyatlar inventarizasiya siyahısında "İnventarizasiya zamanı daxil olmuş ehtiyatlar" adı ilə ayrıca göstərilir. Siyahıda daxilolma tarixi, malgöndərənin adı, mədaxil sənədinin tarixi və nömrəsi, ehtiyatların adı, miqdarı, qiyməti və məbləği göstərilir. Eyni zamanda inventarizasiya komissiyası sədrinin (və yaxud onun tapşırığı ilə komissiya üzvünün) imzası ilə mədaxil sənədində siyahının tarixi göstərilməklə «inventarizasiyadan sonra» sözü qeyd edilir;

Təşkilatda inventarizasiya uzun müddət davam etdikdə, istifadə üçün tələb olunan ehtiyatlar, qanunvericiliyə uyğun rəsmiləşdirilərək anbardan maddi-məsul şəxslərə inventarizasiya komissiyasının iştirakı ilə buraxılır və inventarizasiyadan sonrakı hesabata daxil edilir;

Bu cür ehtiyatlar inventarizasiya siyahısında "İnventarizasiya zamanı buraxılmış ehtiyatlar" adı ilə ayrıca göstərilir. Həmin siyahılar analoji qaydada inventarizasiya zamanı daxil olan ehtiyatlar üzrə də tərtib edilir. İnventarizasiya komissiyası sədrinin və yaxud onun tapşırığı ilə komissiya üzvünün birinin imzası ilə məxaric sənədlərində qeydlər aparılır;

Yolda olan, yüklənmiş, lakin alıcılar tərəfindən vaxtında ödənilməyən, başqa təşkilatların anbarında saxlanılan ehtiyatların inventarizasiyası, onların mühasibat uçotunun müvafiq hesablarındakı uçot məlumatlarının məbləğlərinin düzgünlüyünün yoxlanılması ilə həyata keçirilir;

İnventarizasiya vaxtı maddi-məsul şəxslərin öhdəsində olmayan (yolda olan, yüklənmiş mallar və sair) ehtiyatların məbləği uçot registrlərində yalnız təsdiq edilmiş sənədlərlə göstərilməlidir: yolda olanlar üzrə - malgöndərənlərin hesablaşma sənədləri ilə və yaxud digər əvəzedici sənədlərlə; yüklənmiş mallar üzrə - alıcılar tərəfindən təqdim olunmuş sənədlərin surətləri ilə (ödəniş tapşırığı, veksellər və sair); ödəniş vaxtı keçmiş sənədlər üzrə — bank idarələrinin təsdiq etdiyi öhdəliklərlə; kənar təşkilatların anbarında saxlanılan qiymətlilər üzrə — inventarizasiyanın aparıldığı tarixə yaxın tərtib edilmiş saxlanma izahatnaməsi ilə;

İnventarizasiya aparılmamışdan əvvəl hesabların digər qarşılıqlı hesablarla üzləşdirilməsi yoxlanılmalıdır. Məsələn, başqa hesablarda əks olunası ödənilmiş məbləğin ehtiyatlar hesabının müvafiq subhesabında uçota alınıb-alınmaması müəyyən edilməlidir;

Alıcılar tərəfindən vaxtında ödənilməyib yolda olan, yüklənmiş və başqa təşkilatların anbarında saxlanılan mal-material qiymətlilərinə ayrıca siyahılar tərtib edilir;

Yolda olan ehtiyatların siyahısında hər bir sətir üzrə aşağıdakılar ayrıca yazılır: adı, miqdarı və dəyəri, yüklənmə tarixi, həmçinin mühasibat uçotu hesablarında bu aktivlərin uçota alınmasına əsas verən müvafiq sənədlərin (ilkin uçot sənədlərinin, uçot registrlərinin) adı, tarixi və nömrələri;

Yüklənmiş və dəyəri alıcılar tərəfindən vaxtında ödənilməmiş ehtiyatların siyahısında hər bir yüklənmiş mallar üzrə alıcıların adı, ehtiyatların adı, məbləği, yüklənmə tarixi, çıxarışın və hesablaşma sənədinin tarixi qeyd edilir;

Başqa təşkilatların anbarında saxlanılan mal-material qiymətlilərinin siyahısı onların məsuliyyətli mühafizəyə verilməsinə dair təsdiqedici sənədlərin əsasında tərtib edilir. Bu siyahıda ehtiyatların adı, miqdarı, növü, dəyəri (uçot məlumatları üzrə), həmçinin yüklərin mühafizəyə qəbul olunma tarixi, mühafizə yeri, sənədlərin nömrəsi və tarixi göstərilir.

Təkrar emal üçün başqa təşkilata verilmiş mal-material qiymətlilərinin siyahısında təkrar emalı həyata keçirən müəssisənin adı, qiymətlinin adı, miqdarı, uçot məlumatları üzrə faktiki dəyəri, ehtiyatların təkrar emala verilmə tarixi, sənədlərin nömrəsi və tarixi göstərilir.

Yuyulmağa və təmirə göndərilmiş xüsusi geyimlər, yeməkxana və yataq ləvazimatları və digər yumşaq inventarlar inventarizasiya siyahısında göstərilən xidmətlərin həyata keçirilməsinə dair mövcud olan sənədlər əsasında yazılır.

İnventarizasiya nəticələrinin uçotda əks etdirilməsi.

İnventarizasiya qurtardıqdan sonra inventarlaşma komissiyasi müəssisə (təşkilat) rəhbəri tərəfindən qəbul edilən qərar və verilən təklif qeyd edilməklə protokol tərtib olunur. Bundan sonra inventarizasiya və uçot məlumatları arasında müəyyən edilmiş fərqin tənzimlənməsi qaydası müəyyən olunur.

İnventarizasiyanın nəticəsi onun aparılmasından sonra 10-gün ərzində uçotda əks etdirilməlidir.

Mühasibat uçotu subyektinin ehtiyatlarının əskik gəlməsi zamanı əskikgəlmələr və itkilərin (habelə təbii itki normalarından artıq xarabolmalar, əskikgəlmələr və itkilər də daxil olmaqla) səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə onların məbləğləri (əskikgəlmələr və itkilər müəyyən edildiyi vaxtda bazar qiymətləri ilə) təqsirkar şəxslərin hesabına aid edilməklə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• bazar qiyməti məbləğinə 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• həmin ehtiyatlar aksiz vergisinin obyekti olan material ehtiyatları və hazır məhsullar olduqda həmin aktivlər üzrə aksiz vergisinin məbləğinə 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• həmin ehtiyatların bazar qiyməti məbləğinə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• ehtiyatların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər üzrə məbləğlər mövcud olduqda 208 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 201, 204, 205, 206, 207 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə, onların ilkin dəyərinə və ya mümkün xalis satış dəyərinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 201, 204, 205, 206, 207 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
• ehtiyatların balans dəyəri bazar qiymətindən yuxarı olduqda, balans dəyəri ilə bazar qiyməti arasındakı fərq məbləğinə görə hesablanmış əlavə dəyər vergisinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Mühasibat uçotu subyektinin ehtiyatlarının əskik gəlməsi zamanı müvafiq təqsirkar şəxslərin müəyyən edilməsi mümkün olmayan hallarda, bu əskikgəlmələr mühasibat uçotu subyektinin xərcinə aid edilməklə ehtiyatların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər üzrə məbləğlər mövcud olduqda 208 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 201, 204, 205, 206, 207 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə, onların ilkin dəyərinə və ya mümkün xalis satış dəyərinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 201, 204, 205, 206, 207 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Əskik gəlmiş ehtiyatlar aksiz vergisinin obyekti olan material ehtiyatları və hazır məhsullar olduqda həmin aktivlər üzrə aksiz vergisinin məbləği əvəzləşdirildiyi halda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə, əvəzləşdirilmədiyi halda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-2 №li subhesabın krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Əskik gəlmiş ehtiyatlar üzrə hesablanmış əlavə dəyər vergisi məbləğinə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

• əvəzləşdirilməyən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
• əvəzləşdirilən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Mühasibat uçotu subyektinin ehtiyatlar üzrə artıqgəlmələri istismarda olduğu yerdə maddi məsul şəxsin hesabına mədaxil edilir və onların məbləğləri mühasibat uçotu subyektinin gəlirinə aid edilməklə 201, 204, 205, 206, 207 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.

Inventarizasiyanın nəticəsi olaraq aşağıdakı mühasibat yazılışları aparılmalıdır: