Birbaşa məsrəflər məhsulun (xidmətin, işlərin) istehsalı ilə birbaşa bağlıdır. Birbaşa məsrəflərə məhsulun istehsalı ilə bağlı olan xammal və material, əmək haqqı, sosial ödənişlər, amortizasiya və sair xərcləri aid etmək olar.

Xammal və material məsrəfləri

Xammal və material məsrəflərinə aid etmək olar:

• istehsalatda istifadə edilən xammal və materiallar;
• satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar, konstruksiyalar və detallar;
• texnoloji məqsədlər üçün istifadə edilən yanacaq, su, elektrik enerjisi
• kənar müəssisələr və müəssisənin başqa bölmələri tərəfindən görülən istehsal xarakterli iş və xidmətlər;
• istehsal inventarı, instrumentlər.

Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil olan xammal və material məsrəflərindən yaralı tullantıların dəyəri çıxılmalıdır.

İstehsalatda istifadə edilən xammal və materiallar aşağıdakı müxabirləşmə ilə silinir:

Əmək haqqı və sosial ehtiyaclara ayırmalar məsrəfləri

Məhsulun (işlərin, xidmətlərin) istehsalı ilə birbaşa bağlı işçilərin əmk haqqısı birbaşa məsrəflərə aid edilir.

Əsas istehsalatla (işlə və xidmətlə) məşğul olan işçi heyəti ilə bağlı məsrəflər aşağıdakı müxabirləşmədə göstərilib:

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən müəssisələr hesablanan əmək haqqı fondunun 22% miqdarında məcburi sığorta ödənişlərini dövlət fondlarına ödəməlidir. Bu məsrəflər aşağıdakı müxabirləşmə ilə məsrəflərə aid edilir

Amortizasiya məsrəfləri

İstehsal prosesində istifadə edilən əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası aşağıdakı müxabirlləşmələr ilə məsrəflərə aid edilir:

Məhsulun (işlərin, xidmətlərin) istehsalı ilə bağlı olan sair məsrəflər

Məhsulun (işlərin, xidmətlərin) istehsalı ilə bağlı olan bəzi işlər kənar müəssisələr tərəfindən görülə bilər. Bundan başqa, məhsulun (işlərin, xidmətlərin) istehsalı ilə bağlı işçilərin ezamiyyəti tələb olunursa, o zaman, ezamiyyə xərcləri də sair istehsalat xərclərinə aid ediləcəkdir. Bu məsrəflər aşağıdakı müxabirləşmə ilə əks oluna bilər:

İstehsal edilmiş məhsulun (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə xammal və materialların saxlanması zamanı təbii əskikgəlmələr və xarabolmadan itkiləri müəyyən edilmiş normalar daxilində aid etmək olar. Bu aşağıdakı müxabirləşmələr ilə əks oluna bilər:

10 saylı Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən məhslunun (işlərin, xidmətlərin) istehsalı zamanı onun maya dəyərinə qiymətləndirilmiş öhdəliklər aid edilə bilər. Bura zəmanət öhdəlikləri, hüquqi öhdəliklər və s. aid etmək olar. Bu aşağıdakı müxabirləşmələr ilə əks oluna bilər:

Müəssisə gələcək hesabat dövrlərinə aid istehsalat xərcləri çəkə bilər (misal üçün, dağ-mədən işləri ilə bağlı təmizləmə, hazırlama işləri və s.). Gələcək dövrlərin xərcləri istehsalat məsrəflərinə aşağıdakı müxabirləşmələr ilə aid ola bilər:

Birbaşa məsrəflərin istehsal olunmuş müxtəlif məhsulların maya dəyərinə bölüşdürülməsi

Birbaşa məsrəflər istehsal edilmiş müxtəlif növ məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə aid edilməlidir. Bu istesal edilmiş hər bir məhsulun maya dəyərinin müəyyən edilməsi üçün lazımdır.

Müəssisə müxtəlif növ məhsul buraxırsa birbaşa məsrəflərin istehsal edilmiş məhsulların maya dəyərinə aid edilməsinə misal ilə baxaq.

Bəzi birbaşa məsrəfləri istehsal edilən məhsullar arasında bölmək mümkün olmur (misal üçün, müxtəlif məhsulların istehsalı ilə məşğul olan işçilərin əmək haqqısı). Belə məsrəflər müəyyən göstəriciyə əsasən proporsional bölüşdürülür.

Birbaşa məsrəflərin istehsal edilən məhsullar arasında proporsional bölüşdürülməsi qaydası müəssisənin uçot siyasətində öz əksini tapmalıdır.

Birbaşa məsrəflərin hazır məhsulun və bitməmiş istehsalın arasında bölüşdürülməsi

Texnoloji proses ilə nəzərdə tutulan bütün istehsalat mərhələlərini keçməmiş məhsul (sifarişçi tərəfindən qəbul edilməyən bitməmiş işlər, xidmətlər) bitməmiş istehsal adlanır. Ona çəkilən məsrəflər isə bitməmiş istehsalın məsrəfləri.

Sənayənin bir çox sahələrində məsrəfləri hazır məhsul və bitməmiş istehsal arasında bölüşdürülməsi mümkün olmur.

Hər ay bitməmiş istehsal qalıqları olan müəssisələrdə hazır məhsullara çəkilən məsrəfləri müəyyən etmək üçün bitməmiş istehsal məsrəflərini hər ay qiymətləndirilir.

Hazır məhsulun maya dəyəri bu cür müəyyən edilir:

Bitməmiş istehsalın qalıqları aşağıdakı metodlardan biri ilə qiymətləndirilir.

• faktiki istehsal dəyəri;
• normativ istehsal dəyəri;
• birbaşa məsrəflər maddəsi ilə;
• istehsalda istifadə edilən xammal, material və yarımfabrikatların dəyəri ilə.

Seçilən bitməmiş istehsalın qalıqlarının qiymətləndirmə metodu müəssisənin uçot siyasətində qeyd edilməlidir.

Əsas istehsal məsrəflərinin silinməsi

Məhsulun istehsalı ilə bağlı olan məsrəflərin silinməsi, hazır məhsulun dəyərinin uçot qaydasından asılıdır

• normativ maya dəyəri ilə;
• faktiki istehsal maya dəyəri ilə.

Hazır məhsulun uçot qaydası və istehsal məsrəflərinin silinməsi qaydaları müəssisə tərəfindən müstəqil müəyyən edilir və müəssisənin uçot siyasətində qeyd edilməlidir.

Hazır məhsulun istehsalı ilə bağlı məsrəflər 204 "Hazır məhsul" hesabının debetinə silinir: