Müəssisələr xarici şirkətlər ilə müqavilə bağlayıb alqı-satqı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsi əməliyyatları etdikdə məzənnə fərqləri yaranır. Belə ki, məzənnə fərqləri aşağıdakı hallarda yaranır:

• müqavilədə malların (işlərin, xidmətlərin) qiyməti xarici valyutada verilib;
• mallar (işlər, xidmətlər) xarici valyutada və ya manatla ödənilib;
• xarici valyutanın məzənnəsi dəyişib.

Müəssisənin xarici valyuta ilə həyata keçirdiyi əməliyyatların, habelə xarici ölkələrdə aparılan fəaliyyətlərinin müəssisənin maliyyə hesabatlarında əks etdirilməsi və maliyyə hesabatlarının təqdimat valyutasına çevrilməsi qaydaları IAS 21 "Xarici valyuta məzənnələrində dəyişikliklərin təsiri" Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı ilə müəyyən edilir.

Xarici valyutanın manata çevrilməsi aşağıdakı tarixlərdə aparılır:

• əməliyyat tarixinə;
• hesabatların hazırlanması tarixinə;
• xarici valyutaların məzənnələrinin dəyişilməsi tarixinə.

Bu hallara ayrı-ayrılıqda nəzər yetirək:

Xarici valyuta manata əməliyyat tarixinə aşağıdakı hallarda çevrilməlidir:

• alınmış əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin ilkin dəyəri (103 və 113-cü hesablar);
• alınmış ehtiyatların dəyəri (201, 205, 206, 207-ci hesablar)
• nizamnamə kapitalının dəyəri (301-ci hesab);
• uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları (181, 182, 183-cü hesablar)

Pul vəsaitləri əməliyyat tarixinə və hesabatların hazırlanması tarixinə xarici valyutadan manata çevrilməlidir. Pul vəsaitlərin aiddir:

• kassada olan pul vəsaitləri və pul vəsaitlərinin ekvivalentləri (221 və 225-ci hesablar);
• bank hesablarında olan pul vəsaitləri (222, 223, 224)
• debitor və kreditor borclar (171-176, 211-217, 431-435, 531-538 )
• qısamüddətli qiymətli kağızlar (231-234)
• qısamüddətli və uzunmüddətli maliyyə aktivləri və öhdəlikləri.

İlk öncə Standartda istifadə edillən əsas anlayışları nəzərdən keçirək:

Hesabat tarixinə məzənnə – balans hesabatı tarixinə spot mübadilə məzənnəsidir.

Məzənnə fərqi – hər hansı bir valyuta vahidinin fərqli məzənnələr ilə digər valyuta vahidinə dəyişilməsindən yaranan fərqdir.

Mübadilə məzənnəsi – bir valyutanın digər valyuta ilə mübadiləsi əmsalıdır.

Xarici valyuta – müəssisənin əməliyyat valyutasından fərqli olan hər hansı digər valyutadır.

Xarici əməliyyat – fəaliyyətləri hesabat verən müəssisənin yerləşdiyi ölkədən başqa ölkədə həyata keçirilən və ya hesabat verən müəssisənin istifadə etdiyi valyutadan fərqli valyutaya əsaslanan hesabat verən müəssisənin törəmə müəssisəsi, asılı müəssisəsi, birgə razılaşma və ya filialı olan müəssisələr nəzərdə tutulur.

Əməliyyat valyutası – müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi əsas iqtisadi mühitin valyutasıdır.

Monetar maddələr – əldə saxlanılan valyuta vahidləri və sabit və ya müəyyən edilə bilən valyuta vahidləri miqdarında alınmalı və ya ödənilməli olan aktiv və ya öhdəliklərdir.

Təqdimat valyutası - maliyyə hesabatlarının təqdim edildiyi valyutadır.

Spot məzənnəsi – dərhal mübadilə üçün mövcud olan məzənnədir.

Xarici valyutada olan əməliyyatlar əməliyyat tarixinə olan məzənnəyə uyğun olaraq manat ilə uçot sənədlərində əks etdirilməlidir. Misal üçün, xaricdən 10.12.2015 tarixində 10 000$ məbləğində mallar idxal olunubsa, onlar 10.12.2015 tarixində olan 1.0492 məzənnə ilə uçot sənədlərində qeydə alınmalıdır (10 000$ * 1.0492 = 10 492 AZN).

Məzənnə fərqi xarici valyutanın manata qarşı olan AR Mərkəzi Bankının təyin etdiyi məzənnəsinin dəyişilməsi nəticəsində yaranır.

Xarici valyutada olan əməliyyatlar mühasibat sənədlərində iki dəyərdə qeyd edilir: xarici valyutada və Mərkəzi Bankın əməliyyat tarixinə təyin etdiyi məzənnə ilə hesablanan manat ilə. Xarici valyutaların məzənnəsi hər zaman dəyişildiyi üçün mühasibat hesabatlarında da valyuta maddələrinin manat dəyəri də dəyişir.

Kurs fərqi aşağıdakı əməliyyatlardan yaranır:

• xarici valyutada uçota alınan debitor və kreditor borcların ödənilməsi nəticəsində.
• xarici valyutada uçota alınan əmlak və öhdəliklərin (kassa və bank hesabatlarında olan pul vəsaitlərinin, pul sənədlərinin, debitor və kreditor borcların və s. ) mühasibat hesabatlarında hesabat tarixinə dəyərinin yenidənhesablanması nəticəsində.

Misallardan gördüyümüz kimi məzənnə fərqi müsbət – müəssisənin xeyrinə, və ya mənfi – müəssisənin ziyanına ola bilər. Məzənnə fərqi nəticəsində balansın aktivinin manat ekvivalenti artırsa, passivi isə dəyişilməz qalırsa, bu zaman, müsbət məzənnə fərqi yaranır. Və əksinə, məzənnə fərqi nəticəsində balansın passivinin manat ekvivalenti artırsa, aktiv hissəsi dəyişilməz qalırsa, bu zaman, mənfi məzənnə fərqi yaranır.

Mühasibat balansında xarici valyutada olan maddələr yenidənqiymətləndirilmə məqsədləri üçün iki qrupa bölünür:

• monetar maddələr
• və qeyri-monetar maddələr.

Monetar maddələrə aiddir:

• banklarda və başqa kredit təşkilatlarında xarici valyuta hesablarında olan pul qalıqları;
• kassada xarici valyutada olan pul vəsaiti;
• xarici valyutada olan sair pul vəsaitləri (pul sənədləri daxil olmaqla);
• qiymətli kağızlar;
• xarici valyutada olan debitor və kreditor borclar.

Mühasibat balansı tərtib edilən zaman xarici valyutada olan monetar maddələr hesabat tarixinə olan məzənnə ilə hesablanır.

Qeyri-monetar maddələr aşağıdakılardır:

• əsas vəsaitlər
• ehtiyatlar
• gələcək dövrlərin xərcləri
• bitməmiş istehsal və s.

Qeyri-monetar maddələr mühasibat balansında tanındığı tarixin məzənnəsi ilə hesablanır. Bu maddələr üzrə məzənnə fərqi hesablanmır.

Məzənnə fərqinin hesablanması üçün çox vacidir ki, əməliyyatın tarixi düzgün müəyyən edilsin. Əməliyyatın tarixi onun iqtisadi və hüquqi mahiyyəti əsasında müəyyən edilir. Adətən, əməliyyatın tarixi, müəssisənin mühasibat uçotunda əmlakın və ya öhdəliyin tanınması hüququ yaranan tarixə aid edilir. Xarici valyuta ilə hazırlanan müqavilələrdə əmlakın, öhdəliklərin tanınma vaxtları qeyd edilməlidir ki, məzənnə fərqinin hesablanmasında heç bir anlaşılmazlıq halları olmasın.

Mühasibat uçotu

Hesabat ilində xarici valyutanın Azərbaycan manatına nisbətdə rəsmi məzənnəsinin dəyişməsindən əmələ gələn mənfi məzənnə fərqi - 731-8 "Məzənnə xərcləri" və müsbət məzənnə fərqi - 611-8 "Məzənnə fərgləri üzrə gəlirlər" subhesabında uçota alınır.

Hesabat ili ərzində 731-8 "Məzənnə xərcləri" və 611-8 "Məzənnə fərgləri üzrə gəlirlər" hesablarında pul vəsaitlərini və debitor və kreditorlarla hesablaşmaları uçota alan hesablarla müxabirələşdirilmədə mənfi və müsbət məzənnə fərqləri əks etdirilir. Hesabat ilinin sonunda 731-8 "Məzənnə xərcləri" və 611-8 "Məzənnə fərgləri üzrə gəlirlər" subhesablarında toplanılan məzənnə fərqləri müəyyən edilir ki, bu da öz növbəsində 801 "Ümumi mənfəət (zərər)" hesabına silinir (qanunvericilik və normativ aktlara müvafiq olaraq silinməyən məbləğlərdən başqa).

731-8 "Məzənnə xərcləri" və 611-8 "Məzənnə fərgləri üzrə gəlirlər" subhesabları üzrə analitik uçot valyuta hesabları, təhtəlhesab şəxslər və s. üzrə hər bir növ məzənnə fərqinə görə; debitor və kreditorlarla hesablaşmalarla əlaqədar məzənnə fərqləri isə hər bir borca görə aparılır.

Xarici valyutadan ibarət pul vəsaitləri və onlarla aparılan əməliyyatlar xarici valyutanın pul-hesablaşma sənədlərinin yazıldığı tarixə qüvvədə olan məzənnə üzrə yenidən hesablanması yolu ilə müəyyən edilən məbləğdə – manatla uçota alınır. Eyni zamanda bu vəsaitlər və əməliyyatlar valyuta hesablaşmaları və ödəmələrində əks etdirilir.

Valyuta hesablarındakı valyutaların (növlər üzrə) AR Mərkəzi Bankının məzənnələrinə uyğun olaraq hər dəfə yenidənqiymətləndirildiyi zaman dövr üzrə artan məzənnə fərqi həmin valyutaların istifadə məqsədləri nəzərə alınmaqla müvafiq hesablarda uçota alınır.

Bank hesabları, öhdəlikləri və hesablaşmaları üzrə xarici valyuta əməliyyatları, eləcə də xarici valyuta ilə daxil olmuş material qiymətliləri, qeyri-maddi aktivlər, qiymətli kağızlar və əmlakın digər növləri mühasibat uçotunda, əməliyyatın aparılma tarixində AR Mərkəzi Bankının qüvvədə olan valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutanın yenidən haqq-hesab edilmə yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir. Eyni zamanda göstərilən yazılışlar valyuta hesablaşmalarının və tədiyyələrinin analitik uçotunda da göstərilir.

Müsbət və mənfi məzənnə fərqləri üzrə müxabirləşmələr aşağıdakı cədvəldə verilibdir:

Vergi uçotu

Azərbaycan Respubikasının Vergi Məcəlləsində, maddə 13.2.12-ci maddəsinə əsasən xarici valyuta əməliyyatları üzrə müsbət və mənfi məzənnə fərqləri, satışdankənar gəlirlər kimi tanınır və maliyyə nəticələrinə aid edilir.

Vergi Məcəlləsində məzənnə ilə bağlı olan bilməyimiz vacib olan bir başqa maddə 69-dur – "Xarici valyutanın manatla hesablanması". Bu maddəyə əsasən, xarici valyuta ilə aparılan və vergiyə cəlb etməyə aid olan hər hansı əməliyyat onun həyata keçirildiyi gün AR Mərkəzi Bankının rəsmi mübadilə məzənnəsi ilə manatla hesablanır.

Xarici valyuta ilə aparılan və vergiyə cəlb etməyə aid olan əməliyyatlar üzrə yaranan məzənnə fərqi əməliyyatın həyata keçirildiyi günlə malların (işlərin, xidmətlərin) dəyərinin ödənildiyi günə olan məzənnə arasındakı fərqlə müəyyən edilir. Hesabat ilinin sonuna xarici valyutada alınmış və təqdim edilmiş mallar (işlər və xidmətlər) üzrə yaranan debitor və kreditor borcları üzrə məzənnə fərqi AR Mərkəzi Bankının elan etdiyi məzənnə ilə qiymətləndirilməklə gəlirə və ya zərərə aid edilir. Vergi ödəyicisinin xarici valyutada olan pul vəsaitləri təqvim ilinin sonu vəziyyətinə AR Mərkəzi Bankının elan etdiyi rəsmi məzənnə ilə hesablanmaqla müəyyən edilir.

Bundan başqa, gəlir (mənfəət) vergisinin ödəyicisi olan müəssisənin hesabında (o cümlədən bank hesabında) olan vəsaitlərin qalığı xarici valyutada olduqda həmin xarici valyuta ilə vergi ilinin sonuna olan qalıqların bu valyutanın hesabat dövrünün sonuna olan rəsmi məzənnə əsasında hesablanmış manat ekvivalenti ilə dəyərinin mühasibat balansında əvvəlki məzənnə ilə əks olunan dəyəri arasındakı fərq müvafiq qaydada mənfəət vergisi bəyannaməsi təqdim etməli olan şəxsin maliyyə nəticələrinə aid edilir.

Sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi üçün isə bank hesabında mövcud xarici valyuta ehtiyatları üzrə artan məzənnə fərqi satışdankənar gəlir kimi vergitutma obyektini təşkil edərək sadələşdirilmiş vergiyə cəlb olunur, azalan məzənnə fərqi isə digər xərclər kimi nəzərə alınmır.